Anlatımına Göre Cümleler
Anlatım bakımından cümleler öznel, nesnel, dolaylı, dolaysız, kinayeli, aşamalı durum bildiren cümleler ile tanım, içerik ve üslup cümleleri olmak üzere dokuz başlıkta incelenir:
1. Öznel Anlatımlı Cümleler
Söyleyenin kendi düşüncesini, duygusunu veya beğenisini içeren; doğruluğu ya da yanlışlığı kişiden kişiye göre değişen cümlelerdir.
Örnek
» Roman en güzel yazı türüdür.
Yukarıdaki cümle, söyleyenin kişisel düşüncesini yansıtmaktadır. Kanıtlanması olanaksızdır. Çünkü her insanın sevdiği yazı türü farklıdır. Bu yüzden bu cümle, öznel yargı bildiren bir cümledir.» İstanbul Boğazı’nın seyrine kimse doyamaz.
» Evde mutlu olan başarılı olur.
» Mavi elbise insanlara yakışıyor.
» Duygusal şarkılar herkesi etkiler.
2. Nesnel Anlatımlı Cümleler
Söyleyenin duygu veya düşüncesini içermeyen; doğruluğu ya da yanlışlığı kişiden kişiye göre değişiklik göstermeyen, herkesçe kabul görmüş, kanıtlanabilir yargıları içeren cümlelerdir.
Örnek
» Ozon tabakasındaki delik her yıl büyüyor.
Yukarıdaki cümle, nesnel bir yargı ifade etmektedir. Çünkü bu sözleri söyleyenin kişisel düşüncesi cümleye karışmamıştır. Bu, bilimsel bir veridir; araştırma ile kanıtlanabilir.» Kırmızı, ana renklerden bir tanesidir.
» Eser, dört bölüm halinde sinemaya uyarlanmış.
» İstanbul 1453′te fethedildi.
» Yazar, bu romanında aile bireyleri arasındaki sorunları anlatıyor.
3. Tanım Cümleleri
Varlıkların ne olduklarını tam olarak belirtmek için kurulur. Tanım cümleleri “Bu nedir?”, “Bu kimdir?” sorularına cevap verir.
Örnek
» Lirik şiir, duyguların çok etkili ve coşkulu bir biçimde dile getirildiği şiir türüdür.
» Ünlü kişilerin kendi yaşamlarını anlattıkları yazılara otobiyografi denir.
4. İçerik (Konu) Cümleleri
Yazarın, yapıtında ele aldığı konuya değinilen cümlelerdir.
Örnek
» Sanatçı, eserinde bir çobanın köydeki yaşamını anlatıyor.
» Şiirlerinde ayrılık acısını işlemiş.
5. Üslup (Biçem) Cümleleri
Üslup bir duygunun, düşüncenin kişisel anlatım biçimidir. Sanatçının dili kullanma biçimi, anlatım şekli üslupla ilgilidir. Cümlelerin uzunluğu, kısalığı, sözcük seçimi, sanatlı ya da yalın oluş, sanatçının üslubunu ortaya koyar.
Herhangi bir metne yönelttiğimiz “Nasıl anlatılmış?” sorusu, üslupla ilgili ifadeleri bulmamıza yardımcı olur.
Örnek
» Sanatçı, eserinde gerçekleri kısa, yalın cümlelerle dile getirmiş.
» Şiirlerinde süslü, söz oyunlarına dayalı bir dil yerine, günlük konuşma dilini tercih etmiştir.
6. Doğrudan (Dolaysız) Anlatımlı Cümleler
Başkasına ait bir sözün hiç değiştirilmeden aktarılmasına doğrudan anlatım denir. Olduğu gibi aktarılan söz genellikle tırnak işareti içerisinde yazılır. Tırnak işaretinin dışında virgül kullanılarak da aktarılabilir.
Örnek
» Atalarımız, kalem kılıçtan keskindir, der.
» Atatürk: “Hayatta en hakiki mürşit ilimdir.” diyerek bir gerçeği dile getirmiştir. (Atatürk’e ait söz değiştirilmeden aktarılmış)
7. Dolaylı Anlatımlı Cümleler
Başkasından alınan sözün, cümledeki yargıyı değiştirmeden, kendi sözcüklerimizle aktarılmasına dolaylı anlatım denir. Dolaylı anlatımlı cümleler “söyledi, belirtti, açıkladı” gibi eylemlerle biter ya da yüklemleri öğrenilen geçmiş zamanla çekimlenir.
Örnek
» Doktor, babama ilaçları mutlaka içmesi gerektiğini tembih etti.
» Atatürk hayatta en gerçek yol göstericinin ilim olduğunu söylemiştir. (Yazar kendi anlatımıyla Atatürk’e ait sözü değiştirerek aktarmış)
8. Kinayeli Anlatım İçeren Cümleler
Cümlede ifade edilen düşüncenin, genellikle alaycı biçimde, tersini kasteden anlatım biçimidir.
Örnek
» Okulunu ne kadar çok sevdiğin yirmi gün devamsızlık yapmandan belli.
» Takımımız bu haftaki maçında muhteşem bir oyunla 4-0 mağlup oldu.
9. Aşamalı Durum Bildiren Cümleler
Bir olayın veya durumun giderek değiştiğini bildiren cümlelerdir. Eylem aniden değil, süreç içinde gerçekleşir.
Örnek
» Diktiğimiz fidanlar günden güne uzuyor.
» Uçak önce havalandı, sonra yavaş yavaş bulutların arasında kayboldu.
